Wednesday, November 17, 2010

जेवण (Dinner)









कामाच्या निमित्ताने मी महाराष्ट्राच्या व महाराष्ट्राबाहेरच्याही ग्रामीण-आदिवासी भागात जात असते. अशा प्रकारच्या कामाला माझी सुरूवात झाली ती गेल्या १३-१४ वर्षांपासून. शहरातच जन्मल्याने आणि वाढल्याने ग्रामीण भागाशी फारशी ओळख नव्हती. कधी कॉलेजच्या अभ्यास सहलीला, सुट्टीला अधूनमधून कोकणात, पण चार आठ दिवसांच्यावर राहायचा प्रसंग फारसा आलं नव्हता. नाही म्हणायला लातूरच्या भूकंपात मदतकार्यासाठी १० दिवस गेले होते पण तो आपत्तीचा अनुभव होता नि माणुसकी असल्याचा आणि नसल्याचाही. पण त्यावर पुन्हा कधीतरी. तर आत्ता लिहिते आहे ते ग्रामीण-आदिवासी भागातल्या माझ्या सुरुवातीविषयी.

पुणे जिल्ह्याचाच आदिवासी भाग. काही एक काम सुरू करण्याच्या दृष्टीने पहिल्यांदाच काही गावं पाहायला गेले होते. बरोबर दोन तीन सहकारी होते. त्यातला एका ताईंचा या भागाशी चांगला परिचय होता. तशी नवखी मीच होते. एका गावाहून दुसरीकडे पोचायला public transport मुळे उशीर झाला आणि मग एका गावातच मुक्काम करायचे ठरले. त्यातल्या त्यात परिचिताचे घर शोधले. वेळ संध्याकाळची होती. म्हणजे रात्रीचे जेवण त्या कुटुंबात होणार हे त्यांनीही सहज (!) गृहीत धरले. आम्ही घरात गेल्यापासून मी बघत होते, घरातला छोटा मुलगा एका खेकड्याच्या पायाला दोरा बांधून खेळत होता. त्याला इजा होईल अशी मला भीती वाटली पण खेकड्याची नांगी मोडल्याचे कळले. घरातल्यांनी नंतर जेवणाविषयी विचारले. जे कराल ते चालेल असे सांगितले कारण आपल्यासाठी त्यांना वेगळे काही करायला लागू नये हा विचार होता. आमच्या ताईंनी दूधभात चालेल असे सांगितले कारण घरात दुभती दोन जनावरे होती आणि भात तर काय आदिवासींचे मुख्य अन्न. तेव्हा ही दृष्टी अर्थातच मला नव्हती. (आता त्या मानाने बरं कळतं पण तरीही कधीकधी विकेट उडतेच.)

थोडया वेळाने ताटे आली. बघते तर काय? 'तो' खेकडा, ज्याच्याशी काही वेळापूर्वी तो मुलगा खेळत होता, 'तो' जणू माझ्या पोटात जायची वाट पाहत असल्यासारखा माझ्यासमोरच्या ताटात पडलेला, अर्थात मरून! 'त्या' ला बांधलेल्या दोऱ्याचे टोकही तसेच होते; त्यावरून तर 'तो' च हा खेकडा हे मला ओळखता आले. माझ्या पंजाच्या आकाराचा अख्खा खेकडा, त्यासोबत थोडा रस्सा. हा कसा खायचा आता, आपल्याला तर खेकडा कसा खातात माहीत नाही, काय करावे? (आताही मी मासेखाऊ झाले असले तरी अजून खेकडा नाही खाऊ शकत) माझा चेहरा पडल्याचे माझ्या सहकाऱ्यांच्या लक्षात आले. माझी पंचाईत नक्की उघड उघड दिसत असणार. त्यांनी मला काही विचारायला सुरूवात केली. मी कसंबसं सांगितलं की मला खेकडा नको पण थोडा भात आणि रस्सा चालेल. रस्साभाताचा एक घास घेतला मात्र, तिखटजाळ रश्शाने जीभ जणू जळायला लागली. आणखी प्रदर्शन नको म्हणून तिखटाने आलेला ठसका पाण्याने कसाबसा थांबवला. चपळाईने दूधभातासाठी आणलेल्या दुधातलं थोडं दूध भातावर घेतलं. दूधभातावर साखर घेऊन खाण्याच्या पद्धतीचं त्या क्षणी मनोमन कौतुक करत त्यात साखरही घातली आणि जेवण साजरं केलं.

हा प्रसंग घडला जूनच्या सुरुवातीला. एक पाऊस पडून गेला होता. अशा वेळी जमिनीतल्या बिळातून खेकडे (किरवं) वर येतात. ते पकडून खातात. त्यामुळे त्या दिवशी जेवणात 'तो' होता. तिथे भाजीपाला उपलब्ध नसतोच त्यामुळे कोरडयास असं काही करतात. त्यातून आधीचं धान्य संपत आलेलं असतं, पुढचं घरात येण्यासाठी अख्खा खरीप हंगाम सरायचा असतो. जेवण तिखट. त्यामुळे पाणी प्यायला लागून पोट लवकर भरतं. अन्नाच्या तुटवडयाच्या काळात याचा उपयोग (?) होतो असं आदिवासी बायांनीच एका चर्चेत सांगितलं होतं.

एरवी भातात साखर या प्रकाराला मी नाक मुरडलं असतं पण त्या दिवशी दूध आणि साखर होती म्हणूनच माझ्या पोटात दोन घास गेले आणि पचले. ते पचले नसते तर काय झालं असतं? नको नको, तो विचारही नको वाटतोय पण त्याविषयीही कधीतरी लिहायला हवं.

तर सुरुवातीच्या काळात माझी फजिती करणारे असे प्रसंग अनेकदा आले त्यावर मी लिहिनच. अशा प्रसंगातून जे उलगडायचं ते कधी निखळ आनंद देणारं (म्हणजे इतरांना. कारण फजिती माझी झालेली असायची), बऱ्याचदा आपल्या स्वत:च्या मर्यादा दाखवणारं तर कधी फार भेदक, डोळे झडझडून उघडायला लावणारं असे.

जेवण (Lunch)



पुन्हा एक धावपळीचा दिवस. एक काम संपत नाही तोवर दुसरं हजर, करता करता दिवस कसा गेला ते कळलंच नाही. आता ऑफिसमधून निघायला हवं. पार्किंगमध्ये जाताना भारद्वाज, किंगफिशर यांनी दर्शन दिलं. सुदैवाने मी ज्या ठिकाणी मी काम करते ते कॅम्पस हिरवंगार आहे आणि अनेक पक्ष्यांचं निवासस्थानही. पक्ष्यांच्या बाबतीत माझं ज्ञान तसं थोडकंच आहे पण काही सहकाऱ्यांमुळे यात थोडी भर पडलेय म्हणजे माझ्या ज्ञानात. कावळे, चिमण्या, साळुंक्या, कबुतरं या सामान्यपणे दिसणाऱ्या पक्षांबरोबरच इतर अनेक पक्षी इथे दिसतात जसे बुलबुल, सातभाई, पोपट, कोकीळ, घार, दयाळ, शिंजीर आणि कितीतरी. भारद्वाज आणि किंगफिशरचा उल्लेख आधी आलेलाच आहे. पक्षी निरीक्षणाचा आनंद ठरवलं तर इथे घेता येऊ शकतो. काही वेळा अनाहूत पाहुणेही येतात, भटकी कुत्री, डुकरं वगैरे, कधीतरी माकडंही येतात.

पण काही जीव मात्र सगळ्यांना घाबरवून सोडतात. लक्षात आलंच असेल की मी सरपटणाऱ्या प्राण्यांबद्दल बोलतेय. आजच त्यामुळे धमाल उडाली होती. तसे कधी कधी साप दिसतातच. पण ते जरा माणसांच्या वावरापासून जरा दूर, झाडापाचोळ्यात असतात. आजचा म्हटलं तर वाटेत होता. (तो आमच्या की आम्ही त्याच्या?) जेवणाच्या सुट्टीत कॅंटीनला जाताना वाटेच्या जरा बाजूलाच तो लांबलचक साप दिसला. सुरुवातीच्या काही जणांनी समंजसपणे शांत राहून, सुरक्षित अंतरावरून त्याचं निरीक्षण केलं. त्याला ज्या दिशेनी जायचं होतं ती बाजू मात्र आता गजबजायला लागली होती. त्यामुळे लोकांनी एकमेकांना सावध करायला सुरूवात केली. कुजबुज, भीतीदायक चीत्कार यांचे आवाज माणसांच्या संख्येनुसार वाढायला लागले. तसे सापलाही चाहूल लागली असावी. तो (ती?) जागीच थांबला आणि पाचोळ्यात निघून गेला. जाणकारांच्या मते ती धामण होती म्हणजे बिनविषारी. सुटकेचे नि:श्वास सुटले. तरीही सावधपणेच माणसं जेवायला गेली. सापांवर चर्चा सुरूच होती. ज्यांना आजचा साप पाहता आला नव्हता त्यांच्यापेक्षा तो बघणाऱ्यांना अर्थातच महत्व आले. ज्यांनी प्रथम पहिला ते तर VIP झाले होते.

ताज्या प्रसंगाच्या वर्णनातला रोचकपणा कमी झाल्यावर संभाषणाची गाडी अर्थातच वळली ती आधी पाहिलेल्या सापांकडे. आधी अनुभवलेले असे अनेक प्रसंग वर्णिले जाऊ लागले. इतरांच्या excitement ला हसताना मीही त्या संभाषणाचा भाग कधी झाले ते मला कळलंच नाही. मीही याआधी या कॅम्पसवर साप पहिले होतेच की! पहिल्यांदा reception च्या पायऱ्यांवर पहिला तो तर नाग होता. काही उत्साही सहकाऱ्यांनी त्याचे फोटो काढून LAN वर टाकले होते. त्यानंतर एकदा असाच रस्त्याकडेच्या झाडांलगत, मान उंचावत जाणारा साप पहिला होता. एकदा संध्याकाळी उशीराने गाडी घेऊन बाहेर पडताना रस्त्यातच आडवा होता. त्याने रस्ता पार केल्यावरच पुढे जाता आलं. तर सगळ्यांना असे पाहिलेले, ऐकलेले साप आठवत होते. ज्ञात असणारे सर्व साप नजरेसमोर दिसायला लागले. बघता बघता अनेक सापांचा खच पडला; विषारी-बिनविषारी-फुरशी-मण्यार-धामण-नाग-अजगर आणि कितीतरी. पहावं तिकडे साप!

तेवढयात दाराजवळच्या टेबलावर बसलेल्यांच्या अंगात अभूतपूर्व चपळाई आली. तिथे बसलेले दारापासून शक्य तेवढं दूर आतल्या बाजूला पळाले. त्यांच्या जवळच्या टेबलांवरही अस्वस्थ हालचाल सुरू झाली. पण मग सारं पुन्हा स्थिरस्थावर होऊ लागलं. कॅन्टीनच्या दारापुढील corridor मधून पठ्ठया सळसळत गेला म्हणे. आतल्या बाजूचं टेबल पकडणाऱ्यांनी मनातल्या मनात स्वत:ला शाबासकी दिली ज्यात मीही होते. मग मात्र हळूहळू सर्व शांत होत गेलं. जेवण करून सारे पांगले. पण जेवताना सापांचं तोंडीलावणं इतकं रंगतदार असतं हे मात्र प्रथमच कळलं. किती रंगलंय जेवण म्हणून सांगू? या सगळ्यात त्या सापाचं जेवण झालं की नाही कोण जाणे? सळसळत होता म्हणजे काही खाल्लं नसावं. तोही बेटा lunch साठीच चालला होता की काय?

ता. क. तुमच्या तोंडाला जेवताना पाणी सुटू नये म्हणून सापाचा फोटो दिलेला नाही. पण थांबा निराश होऊ नका, रात्रीच्या जेवणाचा विशेष बेत आहे पुढच्या आठवडयात!!

Thursday, November 11, 2010

सुरुवात


सध्या माझ्या मनाच्या स्थितीचं वर्णन कंटाळा किंवा साचलेपणा असं करता येईल. रुटीन अपरिहार्य असल्याने ते पार पाडणे या व्यतिरिक्त आपण काही करत नाही ही सततची जाणीव. या रुटीनमध्ये अडकून पडल्याची थोडी भावना आहेच. पण काही वेगळं करायचा उत्साहही वाटत नाहीये. वाचनही जरा सोपं, विरंगुळा या सदरात मोडणारं चाललंय. इंटरनेट वापरत असल्याने अनेक ब्लॉग्स वाचले आहेत. काही दिवसांपासून मनात येतंय, ब्लॉग सुरु करावा का? तर अशा कंटाळलेल्या, किंचित अपराधी मन:स्थितीत ब्लॉगबाबत विचार सुरु झाले.

पुढल्या चिंता म्हणजे लिहायला सुचेल का? कुठल्या विषयांवर लिहायचं? आपण हे नियमित करू का? लिहायला सुचलं नाही तर काय? नियमितता राखता आली नाही तर अपराधी वाटेल का? इ.इ. त्यानंतर मनात येऊ लागले तांत्रिक बाबींचे विचार. म्हणजे font कुठला वापरायचा? पण choice कुठे आहे? टायपिंग शिवाजी किंवा तत्सम phonetic font मधेच करता येतं. मराठीत ब्लॉग कसा लिहायचा हे शिकून घ्यायला हवं.

आधी हाताने लिहून मग computerize करावं की थेट computer वरच काम करावं? पण सध्या थेट computer वरच काम करत असताना हा विचार का बरे डोकावला मनात? मी माझ्या अक्षरालाच miss करतेय की काय? खरंतर माझं अक्षर छान होतं, अगदी अक्षर लेखन स्पर्धेत भाग घेण्याजोगं. आता मात्र सार्वत्रिक रडगाण्याप्रमाणे लिहिलंच जात नाही. अक्षर कसं येईल ही फार पुढची गोष्ट. आणखी विचार करताना जाणवलं, आपल्याला विशेषतः कामाच्या जागी सहकाऱ्यांना एकमेकांचं अक्षर कुठे माहीत असतं? माझ्या काही सहकाऱ्यांच्या बाबतीत मला काय माहीत झालंय? अमक्याचा Times New Roman, point size 12, line spacing 1.15, तमकीचा Arial, font size 11, line spacing 1.3. मराठी टायपिंग करणाऱ्यांचे (म्हणजे कुणी असलंच तर) कृती देव किंवा शिवाजी (यात स्थलपरत्वे फरक होऊ शकतो.)

नकळत आपण किती बारकाईने बघत असतो? आणि आपल्याही काही सवयी बनत जातातच की! उदा. माझंच पहा, line spacing single असेल तर ते मला गिचमिड वाटतं आणि डबल किंवा 1.5 असेल तर जागेचा अपव्यय. मला 1.2 किंवा 1.3 spacing ठीक वाटतं. एवढंच नाही तर मोठं document वाचायचं असेल तर मला सोयीचे वाटणारे हे बदल मी करून घेते. काही जण इतके वेगवेगळे fonts वापरतात म्हणजे मोठया documents साठी, की नवल वाटतं, courier, Comic Sans MS, Arial Rounded MT Bold वगैरे. आणि Serif / Sans Serif fonts बद्दल लोक काय विचार करतात?

हे सारे पाहता आपण पुढील काळात एखादयाचं हस्ताक्षर font वरून ओळखणार की काय? एक गंमत सांगू. माझ्या आधीच्या एका कामाच्या ठिकाणी एक दोन खडूस सह(?)कारी होते आणि ते जरा वेगळे fonts वापरायचे. वेगळेपणा म्हणून नाही तर इतरांना वाचायला त्रास म्हणून अशी आमच्या कंपूची खात्री होती. हे म्हणजे computer using habits वरून एखादया माणसाविषयी खूणगाठ बांधल्यासारखेच झाले की!

पण असं बघा Bodoni Ms Rounded किंवा Chiller सारख्या fonts मध्ये पानंच्या पानं वाचायची म्हणजे डोळ्यांना शिक्षाच की! त्यांची नावंच आम्ही पाडली होती fonts वरून. मग आज काय तापलाय Chiller!! किंवा बोडणाला गेल्यामुळे Bodoni आज उशीरा येणार आहे (मनातल्या मनात हा font विकसित करणाऱ्या 'बोदोनी' ची क्षमा मागत) अशा कोटया व्हायच्या.

तर मूळ मुद्दा होता की माणसं fonts कशी निवडत असतील? Handwriting Analysis सारखा font analysis करतात का? कारण fonts कुणाच्या तरी सुलेखानातूनच निर्माण झाले ना? आज नसेल होत असा analysis तर उदया होईलही असं तंत्र विकसित. (कुणाला माहीत असल्यास माझ्या ज्ञानात भर टाकावी) त्यावरून कळेल का स्वभाव वगैरे? ते तर font जिने/ज्याने शोधले तिला/त्याला लागू होईल. पण तो font वापरणाऱ्या माणसांच्या स्वभावात काही साम्यस्थळे असतीलच की!

अरेच्या, गाडी भरकटलीच की काय माझी? पण बघा, काय लिहावे म्हणता म्हणता, जवळ जवळ दोन पानं (computer चं A 4 page हं) लिहून झाली की! म्हणजे लिहिणं खूप अवघड नाही तर, फक्त वाचणारे हवेत.

ता. क. मराठी ब्लॉग लिहिण्यासाठी आवश्यक त्या तांत्रिक बाबी मी शिकलेय हे एव्हाना तुमच्या लक्षात आलंच असेल